In 2023 start de OVL 10 Daagse op 9 maart. De inhoud is weer geupgrade. Zo starten we direct in het Light Application Centre om direct het effect van licht en zien te ervaren. Daarnaast is Ed Jans toegevoegd aan het docentencorps om Smart Lighting Techniek en Praktijk vorm te geven en gaan we de laatste dag op excursie naar een zeer interessante locatie!
Kom ook naar deze hoogwaardige en volledige Openbare Verlichtings Opleiding. Of je nu 20 jaar ervaring hebt of net begint, je zal er altijd van leren zodat je beter werk kunt leveren.
De OVL 10 daagse van 2022 is voor de tweede keer succesvol afgerond. Dit jaar hebben 13 deelnemers het Certificaat ontvangen. Na 10 dagen opleiding zijn zij beter in staat om de juiste keuzes te maken en hebben ze voldoende opleiding gehad om hun werk in de openbare verlichting beter te doen!
Recent is uit onderzoek gebleken dat 12 verkeersdoden in 2018 gevallen zijn op een zebrapad (bron: SWOV). Jaarlijks worden 10 tot 15 aanrijdingen geregistreerd. Het is niet altijd duidelijk waardoor deze ongevallen ontstaan zijn en of dat deze aanrijdingen plaatsgevonden hebben in daglicht of gedurende duisternis. Feit is dat in veel gevallen de combinatie van slechte zichtbaarheid van het zebrapad (overdag en gedurende duisternis), gedrag van de weggebruikers, weersomstandigheden en een mogelijk onterecht gevoel van veiligheid van de voetgangers reden zijn voor de ongevallen.
Goede verlichting draagt bij aan de veiligheid bij duisternis Omdat in veel gevallen een slechte openbare verlichting, of het ontbreken daarvan, genoemd wordt als mogelijke reden voor het ongeval wil de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde (NSVV) het belang van een goede verlichting op zebrapaden benadrukken. In de meeste gevallen wordt gedacht dat een standaard straatverlichting voldoende licht geeft om zebrapaden waar te kunnen nemen en dus ook de daarop aanwezige voetgangers. Niets is echter minder waar. Zebrapaden verdienen meer aandacht als geheel en dienen als bijzondere locatie (conflictgebied) verlicht te worden gedurende duisternis. Deze stelling heeft overigens ook in diverse landen om ons heen geleid tot het opstellen van specifieke eisen op zebrapaden die van toepassing zijn ook als er al een standaard verlichtingsinstallatie aanwezig is.
De stelling van de NSVV is dan ook dat, los van alle overige zaken (inrichting, snelheid beperkende maatregelen, bebording e.d.) zebrapaden goed verlicht dienen te worden zodat het zebrapad en de daarop aanwezige voetgangers goed zichtbaar zijn voor bestuurders. De aanwezigheid van een standaard openbare verlichting geeft in veel gevallen onvoldoende garantie voor een goede verlichting van het zebrapad!
Nieuw NSVV Technisch Dossier Vanwege deze reden heeft het Kernteam Outdoor van NSVV aanbevelingen opgesteld hoe verlichting op voetpaden ontworpen en gerealiseerd dient te worden. Dat heeft geresulteerd in dit Technisch Dossier: Veilig oversteken op het zebrapad. Dit document is gratis te downloaden in de publicatieshop van de NSVV.
Steeds vaker wordt ik geconfronteerd met discussies over de nut en noodzaak van Fabrieks Afname Testen (FAT) die we houden voor de levering van lichtmasten, led armaturen etc. Veelal wordt het argument gebruikt dat producten die voorzien zijn van een CE-markering “gegarandeerde kwaliteit” zijn en het bijwonen van een FAT niet nodig is. In dit artikel licht ik het voeren van een CE-markering toe, beschrijf ik de nut en noodzaak van keurmerken en onderschrijf ik de noodzaak voor het bijwonen van FAT’s.
Alleen door kwaliteit te controleren weten we echt zeker dat onze producten voldoen aan de verwachting.
Aantoonbare kwaliteit
Het Bouwbesluit en de Laagspanningsrichtlijn zijn wetten waarin de veiligheid van bouwwerken en elektrisch materiaal vastgelegd is met als doel veilige bouwwerken en installaties te realiseren. Om dit mogelijk te maken worden in de Bouwbesluit algemene eisen opgenomen voor bouwwerken, dus ook voor masten (geen lichtmasten). In gevallen dat producten een eigen productnorm hebben wordt verwezen naar betreffende norm. Voorbeelden hiervan is de verwijzing naar de NEN-EN 40 voor lichtmasten en de NEN1010 voor de aanleg van elektrische installaties. Daarnaast is de Laagspanningsrichtlijn van toepassing op elektrische systemen zoals led armaturen. In specifieke productnormen worden daarnaast specifieke eisen opgenomen in relatie tot het voeren van een CE-markering. Belangrijk hierbij is te weten dat dat het voeren van een CE-markering geenkeurmerk is waardoor de kwaliteit geborgd is.
De procedures voor het aanbrengen van de CE-markering zijn gebaseerd op een EU-besluit (1992) waarbij het vrij verkeer van personen (Schengenakkoorden) en goederen wordt nagestreefd. Tevens was het doel om de verschillende nationale eisen die tot dat moment van kracht waren op Europees niveau vast te stellen voor diverse producten.
Met het aanbrengen van de CE-markering geeft de fabrikant aan dat het product aan alle van toepassing zijnde Europese regels (bv NEN-EN 40) voldoet en dat de conformiteits- of overeenstemmingsprocedures zijn voltooid. In veel gevallen dient de fabrikant een conformiteitverklaring op te stellen waarin de producent of importeur verplicht is om aan te geven dat het product voldoet aan alle van toepassing zijnde Europese richtlijnen. Daarnaast is de producent of importeur verplicht aansprakelijkheid te accepteren voor zijn product.
Let wel voornoemde conformiteitverklaring is grotendeels zelfcertificering. Dit houdt in dat de fabrikant of importeur eventueel benodigde metingen en onderzoeken zelf uit moet voeren of ervoor mag kiezen deze metingen uit te besteden bij een instituut naar zijn keuze. Er is dus geen enkele vorm van onafhankelijke controle en verificatie uitgevoerd op het betreffende product.
Met andere woorden het voeren van een CE-markering is geen garantie dat betreffend product aantoonbaar voldoet aan wetgeving, normen en richtlijnen! In principe kan een fabrikant een CE-markering voeren op producten die niet voldoen aan welke eisen dan ook. Alleen als een fabrikant het product laat keuren door de overheid aangemelde instantie (notified body) kan aangetoond worden dat aan alle eisen voldaan wordt zoals opgenomen in de normbladen. Na een akkoord door de notified body kan een keurmerk zoals bijvoorbeeld KEMA of ENEC gevoerd worden (elektrische producten/laagspanningsrichtlijn).
De praktijk
In de praktijk blijkt dat het laten keuren van producten, zoals led armaturen lastig is. Het feit dat elke drie maanden nieuwe generaties led’s en lenzen uitkomen en er sprake is van bijzonder veel uitvoeringen van led drivers, overspanningsfilters en aantallen leds zijn maken het keuren van armaturen kostbaar en tijdrovend.
FAT led armaturen
Daarnaast is de eis dat elke mogelijke configuratie (of familie) gekeurd moet worden lastig omdat na goedkeuring van een configuratie elke modificatie aan deze configuratie opnieuw gevalideerd dient te worden door de notified body. Zelfs het veranderen van bijvoorbeeld het type kroonsteentje of een draadje in de armatuur leidt al tot herkeuring! Wat echter ook voorkomt is dat bedrading ander gelegd wordt of zelfs ontbreekt in de armatuur (bezuiniging?) In het eerste geval mogelijk een vergefelijke zonde die snel te herstellen is. In het ander geval een mogelijk levensbedreigende situatie tijdens onderhoud.
Het komt dan ook regelmatig voor dat tijdens de FAT blijkt dat de verkooporganisaties van led armaturen geconfronteerd worden met continu veranderende producten en montagewijzen en de hierdoor veranderende kwaliteit. In gevallen wordt dus afgeweken van de goedgekeurde uitvoering van het product en kan heel zwart-wit gesteld ontstaat hierdoor een “economisch delict” doordat het keurmerk (KEMA of ENEC) onterecht gevoerd wordt.
FAT
In de praktijk worden op basis van ervaring en kennis van de normen controles uitgevoerd op de kwaliteit van de af te nemen lichtmasten en led armaturen. In beginsel is de organisatie van de FAT een “verplichting” van de aannemer van het werk in samenwerking met de fabrikant. Tijdens de FAT word door de fabrikant aangetoond dat de te leveren producten voldoen aan wetgeving, normen en gestelde technische (contract)eisen. Dit kan inhouden dat bijvoorbeeld controles uitgevoerd worden op coating, montage voorzieningen, bedrading, componenten, elektrische klasse, hoeveelheid uitgestraald licht, lichtkleur, vermogen enz. Helaas blijkt in de praktijk dat zeer regelmatig afwijking in de kwaliteit aangetroffen worden van uiteenlopende aard.
Na vastlegging van de afwijking worden alle bevindingen hersteld door de fabrikant en/of in voorkomende gevallen opnieuw voor keuring aangeboden bij de notified body.
Controle laagdikte zink volgens NEN-EN-ISO 1461
Werkwijze
Omdat kwaliteit van producten belangrijk is in relatie tot betrouwbaarheid, beschikbaarheid en vooral ook veiligheid (verkeerskundig en elektrotechnisch) wordt gesteld dat alleen producten die voorzien zijn van een keurmerk ingekocht en toegepast kunnen worden. Echter de controles die steekproefsgewijs uitgevoerd worden door notified body’s op producten van fabrikanten zorgen niet voor een constante kwaliteit van producten. Vanwege deze reden worden op basis van ervaringen FAT’s uitgevoerd (risico gestuurd toetsen). Helaas blijkt tot aan dit moment dat ik zeer regelmatig tegen zaken aanloop die gelukkig in de meeste gevallen snel te herstellen zijn. Het opnieuw ter keuring aanbieden komt op dit moment zelden voor.
Omdat de FAT uitgevoerd voordat materialen op transport gaan en gemonteerd worden zijn eventuele herstelkosten aanzienlijk lager dan dat afwijkingen tijdens de uitvoering aan het licht komen of in gevallen zelfs na oplevering. Met name Het herstellen van afwijkingen in armaturen na plaatsing is zeer kostbaar vanwege het ontstaan van economische hinder, verkeersmaatregelen en het gebruik van hoogwerkers.
Netbeheerders zetten het ToonFrequent-signaal (TF-signaal) binnenkort uit. Diverse op het energienet aangesloten toepassingen zoals boilers, ventilatie installaties, dag/nachttarief en ook openbare verlichting (OVL) worden met behulp van dit TF-signaal in- en/of uitgeschakeld. De netbeheerders doen dit centraal met een zogenaamde TF-generator. Voordeel is dat deze aansturing centraal en astronomisch plaats vind, dus de openbare verlichting gaat vrijwel overal (weliswaar gestaffeld) gelijk aan en uit in diverse regio’s. Wat zijn de gevolgen als het TF-signaal verdwijnt? Overzien we de gevolgen wel volledig? Wat wordt het alternatief? En wie gaat dit betalen?
Gevolgen voor wie?
Het TF-signaal is een verouderde en kostbare techniek. Het wordt al bijna sinds de uitvinding van de elektriciteit (begin 1900) toegepast. De zendsystemen die het signaal versturen, hebben het einde van hun technische levensduur bereikt. Netbeheerders hebben het signaal niet meer nodig voor hun wettelijke netbeheerderstaken. De slimme meter neemt deze taak bijvoorbeeld over als het gaat om de schakeling tussen dag- en nachtverbruik.
Het TF-signaal zorgt er ook voor dat ’s avonds rond zonsondergang de openbare verlichting wordt ingeschakeld en ’s morgens rond zonsopkomst weer wordt uitgeschakeld. Er zijn ook beheerders die gebruik maken van het TF-signaal van een netbeheerder. Denk bijvoorbeeld aan het automatisch in- en uitschakelen van verlichting langs openbare wegen en op parkeerterreinen. Het stopzetten van het signaal heeft gevolgen voor al deze partijen. Het verschilt per regio en per netbeheerder wanneer het signaal stopt.
Alternatieven
Alle toepassingen die gebruik maken van het TF-signaal moeten daarom op een andere manier worden aangestuurd op het moment dat het signaal stopt. Schakel- en verdeelinrichtingen (ontsteekpunten) moeten worden aangepast of omgebouwd. Er zijn bijvoorbeeld astronomische schakelklokken nodig of meer geavanceerde systemen om de verlichting automatisch aan en uit te laten gaan. Wie gaat dit doen? En wie gaat het betalen? Als een bedrijf stopt met een dienst moeten zij dan ook niet zorgen voor een alternatief en de ombouw regelen? Er wordt nu door de netbeheerders (naar verwachting) met name gekeken naar de omschakeling van dubbel tarief meters. Het effect op de schakeling van openbare verlichting wordt mogelijk onderschat.
Meer branduren is meer kosten
Er bestaat een grote kans dat door het wegvallen van de centrale sturing het aantal branduren van openbare verlichting ongemerkt vergroot zal worden. Het huidige TF-signaal schakelt op basis van astronomisch zon onder en zon op moment, gecorrigeerd met een aantal zogeheten offset minuten, en komt hierdoor uit op circa 4.100 branduren per jaar. Door het niet toepassen van deze offset minuten zal de verlichting circa 4.300 branduren per jaar werken.
Lopen we hier een risico?
Kunnen we zomaar het moment astronomisch zon onder en op gebruiken voor het in- en uitschakelen van openbare verlichting? Het antwoord is “ja”, maar dan zal het aantal bedrijfsuren per jaar zonder twijfel toenemen!
Door het aanbrengen van een aantal offset minuten in de schakeling van de astronomische klok, bijvoorbeeld: “zon onder + 12 minuten” en “zon op – 15 minuten” brandt de verlichting 27 minuten per dag minder lang en wordt een hogere energierekening voorkomen.
Toelichting offset minuten:
Na het moment “zon onder” is er nog een korte periode van snel afnemend daglicht. Als het moment zon onder aangehouden wordt om de verlichting in te schakelen zal er een dagelijkse periode ontstaan waarin onnodig energie verbruikt wordt. Hetzelfde is ook van toepassing op het moment “zon op”. Openbare verlichting kan eerder gedoofd worden dan het astronomisch vastgestelde moment zon op.
Optimalisatie toe te passen lichtbronnen
Ook het soort lamp dat gebruikt wordt, is van invloed op het aantal in te stellen offsetminuten en dus het energieverbruik. Voor gasontladings lampen (bv lagedruk Natriumlampen (SOX-)lampen geldt dat ze na het inschakelen pas na 11-12 minuten op volle lichtsterkte zijn, terwijl ledverlichting direct op volle sterkte licht geeft. Omdat rekening gehouden dient te worden met de opbouw van de hoeveelheid kunstlicht in relatie tot de afname van daglicht kan gesteld worden dat het verschil in het in te stellen aantal offset minuten tussen ledverlichting en lagedruk Natrium lampen 11-12 minuten groot kan zijn. Let wel, in een gebied waarin meerdere soorten lampen toegepast worden, is het lamptype dat de langste inschakel/opwarmtijd heeft, bepalend!
Tot slot
Als lampen langer branden betekent dit ook dat ze sneller moeten worden vervangen, dus niet alleen het energieverbruik stijgt maar ook de beheerkosten, met name door een versnelde groepsremplace. Mijn advies richting (net)beheerders is om goed te kijken naar de gevolgen voor het aantal branduren van de openbare verlichting, het energieverbruik en de kosten. Naar mijn idee worden de gevolgen onderschat. Het is van belang om in overleg met de netbeheerder te kijken naar mogelijkheden om een en ander aan te passen en te bepalen hoe om te gaan met eventuele ontstane kosten voor de aanpassing. Het wegvallen van het TF-relais heeft wellicht ook invloed op huurkosten, zoals vastrechtkosten, waar netbeheerders rekening mee moeten houden.
Steeds vaker wordt openbare verlichting in een afwijkende lichtkleur geplaatst langs provinciale wegen en rijkswegen. Dit heeft alles te maken met de flora- en faunawet. Standaard ‘witte’ straatverlichting kan vleermuizen verblinden, afschrikken en hun leefomgeving en gedrag verstoren. Dit is in strijd met de wet, want vleermuizen zijn een beschermde diersoort in ons land.
Vaak wordt echter veel te snel besloten om rode verlichting te plaatsen, om discussies te voorkomen over de mogelijke negatieve effecten voor de vleermuizen. Er wordt te weinig rekening gehouden met de negatieve effecten voor omgeving, bewoners, weggebruikers en wegwerkers. Nu we steeds vaker rood licht inzetten worden ook die nadelen steeds meer zichtbaar.
De negatieve effecten van rood licht
Zo kwamen bewoners van een nieuwbouwwijk in Barneveld vorig jaar in opspraak tegen de diervriendelijke verlichting. De straat werd gekscherend ‘de rosse buurt’ genoemd. De rode verlichting is niet alleen vervelend voor bewoners en bestuurders maar heeft ook mogelijk een negatief effect voor de zichtbaarheid van verkeersmaterieel (bv pilonnen/kegels) en wegwerkers. Weggebruikers die een rood licht gebied inrijden moeten zich aanpassen aan de afwijkende lichtkleur. Zolang de rijtaak niet verzwaard is, is dit redelijk eenvoudig. Maar als men meerdere afwijkende rijtaken moet uitvoeren langs het werkgebied (versmalde rijbaan, invoegen, uitvoegen, opschuiven en wisselen van rijbaan) kunnen er gevaarlijke situaties ontstaan. Deze mogelijke onveiligheid ontstaat door het wegvallen van kleurcontrast en kleurherkenning die ontstaat door de rode lichtkleur. Mogelijk gevolg hiervan kan zijn een verhoogde kans op ongevallen/incidenten.
Extra maatregelen bij werk in uitvoering
Er is nog geen informatie beschikbaar die deze veronderstelling bewijst. Los van de feiten verdient het aanbeveling om tijdens werk in uitvoering rekening te houden met de aanwezigheid van rood licht in relatie tot de te nemen maatregelen. Te denken is aan een mogelijk verdergaande snelheidsbeperking en/of het toepassen van aanvullende verlichting op plaatsen waar rijtaak verzwaarde taken aanwezig zijn zodat zorg gedragen wordt voor voldoende kleurcontrast in het werkgebied.
Praktisch Ontwerpen
De ontwerper van een openbare verlichtingsinstallatie die geconfronteerd wordt met eisen om vleermuisvriendelijke verlichting toe te passen dient rekening te houden met de voor- en nadelen van rode verlichting. Een ontwerper lost dit vaak op door speciale ledverlichting toe te passen en rekening te houden met lichtpunthoogte, tilthoek van de armatuur en afscherming van de armaturen. Het is echter van belang om de gebieden waar afwijkende verlichting toegepast wordt alleen toe te passen daar waar nodig in plaats van het gehele project/gebied te voorzien van dergelijke verlichting. Ook is het in veel gevallen mogelijk om een lichttechnisch hiaat in de gelijkmatigheid van de verlichting langs de rijbaan te accepteren als de onderlinge mastafstanden tussen lichtmasten vergroot wordt om een kruisende vliegroute van vleermuizen vrij te houden van verlichting. Daarnaast kan in overleg vastgesteld worden in welke mate de verlichting gedimd kan worden tijdens de rustige momenten.
Vraag hierbij is, en blijft, in welke mate deze extra maatregelen effect hebben of mogen hebben op aanwezige vleermuizen in het gebied? Het is dus ook van belang om in overleg met de diverse betrokken specialisten, opdrachtgever en beheerder vast te stellen hoe voldaan kan worden aan de eisen die gesteld worden aan openbare verlichting en aan gestelde eisen in relatie tot beschermde diersoorten zoals vleermuizen.
Opdrachtgevers/bestekschrijvers moeten zich dus realiseren dat een eis, zoals “de verlichting moet vleermuisvriendelijk zijn”, onvolledig én niet SMART is voor ontwerpers van openbare verlichting.
Toine is een man met veel liefde voor alle facetten van de Openbare Verlichting. Deze liefde voor dit vak zorgt voor zijn sterke visie op de materie. Ondanks deze sterke visie, staat hij open voor innovaties en zienswijzen van anderen. Vanuit open discussies helpen we elkaar verder in het ontwerpen, bouwen en beheren van mooie installaties. Werken met Toine geeft energie!
Sinds 23 april 2019 is Toine Adams Advies deelnemer aan de NSVV gedragscode 3.0
Veel adviseurs maken lichtberekeningen naar eigen inzicht waardoor lichtberekeningen onderling niet te vergelijken zijn. Deze verschillen ontstaan doordat er geen uniforme regels voor het berekenen van een lichtplan bestaan. De eerste verschillen ontstaan al doordat er onduidelijkheid is over de uitgangspunten zoals in te voeren behoudfactor, reflectieeigenschappen van wegdekken en oppervlakten, lichtstroom (source of systeem), gebruik van CLO etc.
Ook is er geen vaste afspraak over het aanbieden van het resultaat van een lichttechnische berekening. Hierdoor is het voor veel opdrachtgevers niet mogelijk om appels met appels te vergelijken.
Om duidelijkheid te scheppen in lichtberekeningen heeft de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde (NSVV) in nauwe samenwerking met de Nederlandse Licht Associatie (NLA) een gedragscode lichtberekeningen opgesteld. De partijendie zich hieraan houden, gebruiken dezelfde uitgangspunten voor hun berekeningen. Zo is de uitkomst van de berekening vergelijkbaar met andere berekeningen.
Op 1 november 2015 lanceerde de NSVV de Gedragscode Lichtberekeningen. Afgelopen jaar is deze Gedragscode sterk verbeterd. Dat heeft geresulteerd in een versie 3.0. Door de gedragscode te ondertekenen geven armaturenfabrikanten, leveranciers, adviseurs, ontwerpers en installateurs aan dat zij gebruik maken van een gedegen methode om lichtberekeningen te maken, voor binnen- én buitenverlichting. Met de gedragscode kunnen vakmensen zichtbaar maken dat ze vakmanschap leveren.
Op de site van NSVV leest u meer over deze gedragscode en vindt u een overzicht van fabrikanten, leveranciers, adviseurs, ontwerpers en installateurs die de gedragscode naleven.
– Bij het uitkomen van de NPR13201:2017, begin 2017, werd door OVLNL geconstateerd dat in deze nieuwe Praktijkrichtlijn, geschreven op basis van de in Europa vastgestelde norm EN-13201, een paar inhoudelijke eisen mogelijk leiden tot ongewenste gevolgen. Het betreft verhoogde technische eisen die een effect hebben op beleidsmatige, juridische en mogelijk financiële aspecten.
Om een en ander te verduidelijken is in samenwerking tussen OVLNL en NSVV een werkgroep inhoudelijk aan de slag gegaan met deze technische eisen. Doel van deze samenwerking was het verkrijgen van een samen vast te stellen, gedragen technisch compromis. Vandaag kunnen we melden dat dit is gelukt.
Onderstaande zaken zijn binnen de werkgroep besproken, vastgesteld en bekrachtigd door de besturen van OVLNL en NSVV:
Tabel P-klasse:
Minimaal te realiseren absolute gelijkmatigheid Uh wordt opgenomen in de tabel van de P-klasse.
Differentiatie in toe te passen minimaal te realiseren verticale verlichtingssterkte (Emin). Differentiatie wordt mogelijk gemaakt voor installaties ontworpen en geïnstalleerd volgens de ROVL2011 of NEN-EN13201.
Tevens zijn een aantal kleine inhoudelijke correcties besproken die doorgevoerd worden in een update van de NPR13201:2017. Voornoemde verbeteringen en voorstel tot aanpassing van de P-klasse tabel zal verder tekstueel uitgewerkt worden waarna dit voorstel vastgesteld dient te worden door de NEN commissie “Verlichting”.Na vaststelling zal de bestaande NPR 13201:2017 aangepast worden.
Wat betekent dat voor u? Behoudens de punten zoals hierboven genoemd blijft de NPR13201:2017 ongewijzigd. In de tijd tussen nu en de uitgifte van de aangepaste NPR13201:2017 kunt u gebruik maken van de NPR13201:2017 aangevuld met bovenstaande punten.
